آزربه 

آزربه

گیاهی است که به فارسی نام برده شده. در مناطق « صعتر الحمیر » و « اوشن » ،« حاشا » و در کتب طب سنتی فارسی با نامهاي « آویشن » 
در اطراف تهران ،« آزربه » مختلف ایران گونههاي مختلف آن با اسامی محلی متفاوتی شناخته میشود از جمله در همدان آن را
،« صعتر » و در سایر مناطق « کاکلهاوتی » یا « ککلیکاوتی » در آذربایجان و مناطق ترکیزبان ،« زروه » و در طالقان « آویشن یا آویشم »
نامیده میشود. « سوسنبر » و « سیسنبر » ،« اشمه کوهی » ،« اوشن »
Thym و گونه وحشی آن Thym به فرانسوي Thymus: از جنس Menthaceae یا Labiatae گیاهی است از خانواده
است. . Thymus vulgaris L گفته میشود. نام علمی آن Thyme و به انگلیسی serpolet
در ایران گونههاي مختلفی از این گیاه از آویشن که به صورت گیاهی علفی است تا انواعی که به صورت درختچه هستند میروید،
که سیسنبر یا سوسنبر است و در Thymus serpyllium که در مزارع نیز کاشته میشود و Thymus communis از جمله
و چندین . T .nummularia M .B و . T .fedischenkoi Ronn: واقع گونه وحشی آویشم میباشد و همچنین گونههاي
در مناطق مختلف ایران از جمله در ارتفاعات منجیل، در اراك، کردستان، کرمانشاه، دامنههاي T .Kotschyanus واریته از گونه
2900 متر، اورامان کردستان، – جنوبی البرز، آزادبر طالقان، توچال، دره کرج، آذربایجان، کرمان، شاهوارکوه در ارتفاعات 3700
رودبار، نور، کجور، دره چهلدختر گرگان شناسایی شده است.

ترکیبات شیمیایی

داراي حدود 2 درصد اسانس است و اسانسی که از گل و برگهاي آن گرفته (T .vulgaris) از نظر ترکیبات شیمیایی آزربه
میشود در حدود 45 درصد تیمول 408 ] دارد و ضمنا داراي کارواکرول 409 ]، سیمن، الپینن 410 ]، بورنئول 411 ]، لینالول، بورنیل
در . ]G .I .M .P آستات 412 ] میباشد و به علاوه اولئانولیک اسید[ 413 ] و ایزومر آن اورسولیک اسید نیز از آن جدا شده است
در مورد ترکیبات شیمیایی گیاه آمده است: ]M .P .E .SE .A[ گزارش دیگري در
گیاه داراي تیمول، پاراتیمول 414 ]، پینن، لینالول و کارواکرول [کاریونه- کیمورا*] میباشد.

مشخصات

آزربه گیاهی است علفی چندساله که شبیه به صعتر و پونه کوهی است نواحی با اقلیم مدیترانهاي و قسمتهاي نیمگرم و معتدل آسیا
آن را در مزارع T .communis و اروپا براي رشد این گیاه مناسب است. در ایران تقریبا در تمام مناطق معتدل میروید و گونه
نیز میتوان تکثیر نمود.
کاشته میشود. گیاهی است داراي ساقههاي Rock garden در باغها به عنوان گیاه زمینی گلدار زیبا در حاشیه چمنها و در
20 سانتیمتر و داراي ریشهاي با الیاف چوبی میباشد. برگهاي آن به رنگ سبز خاکستري خیلی – متعدد و کوتاه، بلندي آنها 50
کوچک و در اغلب گونهها کرکدار و در گونه وحشی آن یعنی سرپوله بیکرك است، به طول متوسط 6 میلیمتر و عرض متوسط
2 میلیمتر و گلهاي آن کوچک خوشهاي و به رنگ سفید مایل به بنفش و سرخ و خیلی مورد علاقه زنبور عسل
معارف گیاهی، ج 2، ص: 255
میباشد. تخم آن ریز و کوچکتر از تخم خردل است.
از نظر آب و هوا و خاك، آویشن، آب و هواي ملایم متمایل به گرم و خاکهاي با زهکشی رو به آفتاب را ترجیح میدهد.
تکثیر آن با قلمه و یا با بذر صورت میگیرد و فواصل بوتهها در محل اصلی بین خطوط کاشت 1 متر و بین بوتهها 30 سانتیمتر
مناسب است. و جین علفهاي هرز براي رشد آن ضروري است.
قلمه آویشن از ریشه جوشهاي آن در اردیبهشت تهیه و کاشته میشود و اگر با بذر تکثیر میشود بین اسفند تا خرداد هر وقت
میتوان آن را کاشت.
آزربه هرچند گیاهی است چندساله و دایمی ولی بهتر است مزرعه آن هر سه سال یکبار به کلی برداشت شده شخم خورده و کشت
آن تجدید شود تا بوتههاي قوي، پربرگ شده و گل بدهد.
گلهاي آزربه در اواخر خرداد و اوایل تیر ظاهر میشود و برداشت گیاه براي مصارف طبی و ادویهاي باید زمانی که شکوفهها تازه
10 سانتیمتر از سر بوته برداشت شود که بعدا آنها را – ظاهر شدهاند، انجام شود و شکوفهها و برگها و ساقههاي نازك آن تا حد 12
در سایه خشک کرده و نگهداري نمایند.
در بعضی مناطق میتوان در هر سال دو بار سرشاخهها و برگها را چید و محصول برداشت نمود. بهطور متوسط از مزارعی که خوب
1 تن در هکتار محصول خشک برداشت نمود. گل آویشم خیلی معطر و به عنوان ادویه در – کاشته شده و مراقبت شود میتوان 2
آشپزخانه مصارف متعددي دارد.
C از تقطیر برگهاي گیاه در حدود یک درصد روغن تیمول به دست میآید. تیمول یک فنل متبلور سفیدرنگی است با فرمول خام
01 که داراي خاصیت ضد عفونی قوي و قارچکشی است و در عطرسازي مصرف دارد. H 31 OH

خواص- کاربرد

روغن تیمول یا تیمن که در ترکیب اسانس گیاه وجود دارد، منشأ اصلی خواص ضدعفونیکننده آزربه میباشد، از طریق مخاط
جذب میشود و از راه ادرار دفع میشود و رنگ ادرار را تیره یا سیاه میسازد. خاصیت ضد میکرب و ضد قارچ و ضد انگل تیمول
در طب جدید نیز مورد توجه است و به دلیل وجود تیمول در گیاه آزربه از جوشانده آن براي ضد عفونی کردن و پانسمان و
شستوشوي زخمها به نحو مؤثري استفاده میشود. در داروسازي براي تهیه محلولهاي غرغره ضد عفونی حلق و قطرههاي ضد سرفه و در دندانپزشکی براي تهیه محلولهاي شستوشوي دهان کاربرد دارد. در تجارت دارویی به عنوان قارچکش معروف است. در بیماریهاي قارچی به علت
اثر زیادي که در بیماري اکتینومیکوزیس 415 ] دارد، یک درصد محلول تیمول را روي پوست و محل زخم میمالند و ممکن
است به جاي تیمول روزي سه مرتبه از 60 درصد جوشانده گیاه آزربه یا حاشا استفاده شود.
اکتینومیکوزیس یک بیماري غیر مسري قارچی در حیوانات است که به انسان منتقل میشود. عامل این بیماري، قارچی است به
که معمولا در دهان و آروارههاي بخصوص موجدار و ناصاف حمله Actinomycetaceae از خانواده Actinomyces نام
Actinomyces و در انسان Actinomyces bovis میکند و گاهی به مغز و ریه نیز حملهور میشود. در گاوان آن را
مینامند. تا قبل از کشف آنتیبیوتیکهاي جدید معالجه با این بیماري به طریقی که در بالا ذکر شد با حاشا یا با ماده عامل israelii
آن تیمول انجام میگرفته ولی پس از آن معمولا از نظر تسریع عمل، این بیماري را با استعمال درازمدت پنیسیلین معالجه مینمایند
و در درجه دوم بعد از پنیسیلین ممکن است از تتراسیلین استفاده نمود. جراحی براي خارج کردن قسمتهاي زخم توأم با درمان
شیمیایی نیز معمول است ولی هنوز هم درمان با تیمول به عنوان دارویی که ضمن معالجه، عوارض جنبی آنتیبیوتیکها را ندارد
مورد توجه عدهاي از پزشکان دنیاست.
در طب سنتی از نظر طبیعت عدهاي از حکماي معروف از جمله شیخ الرئیس ابو علی سینا و بغدادي و دیگران حاشا را گرم و
خشک میدانند. از نظر خواص گرمکننده قوي و مدر بول و حیض، عرق و شیر میباشد، خارج شدن جنین و مشیمه را تسهیل
میکند و بازکننده گرفتگیهاي رودهها و پاكکننده سینه میباشد. براي تنگی نفس و تقویت معده ، کبد، طحال و کلیه و همچنین
براي تحلیل آماس و خون منجمدشده در اثر سموم نباتی و حیوانی مفید است. براي بند آوردن خون از سینه و کشتن و خارج کردن
میباشد، بسیار مؤثر Ancylostomatidae انگلهاي معده بخصوص انگلی به نام آنسیلوستوما[ 416 ] که نوعی نماتود از خانواده
است.
براي دفع انگل فوقالذکر توصیه میشود که روز قبل یک مسهل گیاهی مؤثر با 2 گرم گرد حاشا میخورند و صبح نیز یک مسهل آویشن نتیجه بسیار – تطبیق با نوع مزاج بیمار داده شود و شب با یک شام ساده 4
خوبی میدهد. از نظر مسهل شکوفه حاشا بتنهایی مسهل خوبی براي سودا بوده و میتواند جانشین آفتیمون باشد و اگر هشت گرم
گرد حاشا را با نمک و سرکه بیاشامند، مسهل خوبی براي بلغم میباشد.
خوردن ده گرم حاشا مخلوط با عسل با آب گرم براي بیماري فلج، لقوه، فراموشی، صرع، تقویت کلیه و قوه باه مفید است. خوردن
تازه آن به صورت سبزي با غذا بسیار مفید و براي تقویت دید چشم نافع است. معده را تقویت نموده و کمک به هضم غذا
مینماید. آشامیدن دمکرده آن با عسل ناراحتی در نفس کشیدن را رفع میکند و خروج ادرار، حیض، جنین و مشیمه را تسهیل
مینماید. خوردن انگشتپیچ یا لعوق آن با عسل براي خارج کردن بلغم و مواد زایدي که در سینه جمع شده است و تسکین تنگی
نفس و سرفه بسیار نافع است. ضماد آن با سرکه براي تحلیل ورمهاي تازه و تحلیل خون بسته و منجمد در اعضا مفید است و اگر با
شراب مخلوط و خورده شود، براي سیاتیک نافع است. اگر مقداري از حاشا را با ده برابر وزن آن آب انگور مخلوط نموده و بپزند
که ثلث باقی بماند در مورد جمیع خواص از جرم خشک آن بهتر است. دمکرده آن براي سکسکه، دلپیچه، قطرهقطره ادرار کردن،
خرد کردن سنگ مثانه و تسکین درد رحم بسیار نافع است. مقدار خوراك از خشک و جرم آن 5 گرم است.
دمکرده حاشا براي سرفههاي سخت و برونشیت مفید است. حاشا در چین و ژاپن کاشته میشود، از جوشانده گیاه به عنوان ضد
10 گرم گیاه – سرفه و براي معالجه سیاهسرفه خورده میشود. اسانس آن ضدعفونیکننده خیلی قوي است. در فرانسه از دمکرده 20
خشک با یک لیتر آب جوش، براي آرام کردن سرفه 3 فنجان در روز میخورند. در موارد آسم این دمکرده را با عسل مخلوط
کرده 3 فنجان در روز میخورند.
توجه: با توجه به سمّی بودن ماده تیمول در مصرف و خوردن حاشا و ترکیبات آن باید رعایت دستورات را نمود و از اسراف در
مصرف آن خودداري شود. اسراف در مصرف حاشا و تیمول ممکن است باعث اسهال و غثیان و استفراغ شود و یا ممکن است در
اثر تحریک کلیهها موجب بروز آلبومین در ادرار گردد. مصرف بیرویه حاشا ممکن است عضلات قلب را ضعیف نماید و همچنین
اسراف در مصرف آن ممکن است ایجاد سرگیجه و بروز صداهایی در گوش کند. در کتب طب سنتی درشاخه آویشن یا آزربه

1. برگ 2. مقطع گل

صورت بروز عوارض آن، توصیه شده است از نعنا و دمکرده آن استفاده شود.
از نظر تاریخی و قدمت شناخت: حاشا و یا آویشن گیاهی است که بخصوص به عنوان ادویه معطر از زمانهاي قدیم مورد توجه بشر
بوده و در عهد باستان در جوامع پیشرفته آن روز به عنوان بخورهاي معطر و تصفیهکننده بخصوص در معابد به کار میرفته است.
برگهاي آویشن سمبول شجاعت و تهور و رشادت بوده است. در یونان قدیم یعنی در روزگاران قبل از میلاد مسیح مرسوم بوده
است اگر میخواستهاند شجاعت و رشادت مردي را تحسین کنند و از او تعریف نمایند میگفتهاند که او عطر حاشا دارد و بوي
آویشن میدهد. در اساطیر کهن مسیحیان آمده است که در علوفهاي که براي تشک در رختخواب مریم عذرا و حضرت مسیح
کودك به کار میرفته گیاه و علف معطر آویشن نیز وجود داشته است.
سربازان رومی رسم داشتند براي افزایش شجاعت و تهور در آب آویشن حمام

کنند. (حمام آویشن براي تسکین درد مفاصل و کوفتگی عضلات و ایجاد فرح و تازه شدن و رفع خمودگی مفید است براي این
منظور ممکن است از جوشانده 6 درصد آویشم استفاده کرده و آن را داخل وان حمام ریخته مدتی در آن نشست).
رسم شناخت آویشن به عنوان سمبل شجاعت قرنها در جوامع بشري حاکم بوده است به طوري که حتی در قرون وسطی در دوران
شوالیهها نیز هروقت زنهاي زیباي اروپا قصد تحسین معشوقهاي شوالیه خود را به عنوان مرد شجاع داشتند روبانهاي زیبایی که روي
آن شکل گیاه آویشن برودري میشده به آنها هدیه میدادهاند.